Galeguismo/Fala/Patria/Historia

Vicente Piñeiro González.-

Os galegos de 1936 non vivían no paraíso pero si nun mundo posíbel, talvez o mellor que podería haber. O mundo literario e intelectual fervía. O mundo obreiro tamén estaba organizándose cara ao futuro. O labrego, sempre pecaminoso, servil e influenciado pola igrexa e as supersticións, andaba con máis atraso.

Os cafés Derby e Español de Santiago de Compostela eran lugares habituais para os faladoiros polí-ticos e intelectuais aos que acudían a miúdo artistas, escritores e galeguistas como Ánxel Casal, Castelao, Vicente Risco, Vilar Ponte, Peña Novo, Quintanilla, Suárez Picallo e outros, segundo o día e o lugar. Cando estalou a Guerra Civil aínda soaban as súas conversas nos espazos que quedaban. Talvez Castelao debuxou algunha daquelas escenas, pois con el naceu a práctica, a posta en marcha da consecución dunha plástica que buscaba o fondo das realidades cotiás e socioeconómicas do país. Os asiduos aos faladoiros, case sempre falaban das novas culturais e políticas, principalmente, das que se producían en Galiza.

No ano 1906 fúndase a Academia Galega, ao seguinte créase na Coruña “Solidaridad Gallega”, que agrupa as diferentes tendencias rexionalistas; A Nosa Terra convértese no órgano de expresión de Solidari-dad e publícase totalmente en galego, nese mesmo ano, 1907 Manuel Lugrís Freire dá en Betanzos o primei-ro mitin político en galego ante 6000 persoas, e xa no 1912 nace a Liga Agraria “Acción Gallega”.

O ano 1916 créanse as Irmandades da fala en Galiza e nas colonias de América co obxectivo da de-fensa radical da lingua como símbolo de nacionalidade. Así o entendeu Vilar Ponte, alma e creador das Ir-mandades quen ese mesmo ano 1916 publica “Nacionalismo galego” e se celebran xuntanzas históricas coa Irmandade de Amigos da Fala no Local Social da Real Academia Galega da Coruña. No ano 1918 celébrase a primeira asemblea das Irmandades da Fala en Lugo que se define como nacionalista, cuxo teórico principal é Vicente Risco, autor, entre outros libros, dos fundamentais: “Teoría do nacionalismo galego” e “O proble-ma político en Galicia”, onde define como primeiro problema de Galicia o da lingua. Risco dicía que somos galegos porque temos unha lingua e que a perda da lingua significaría a perda da propia identidade e da gale-guidade de Galiza.

Ese día, as Irmandades viron colocada a primeira pedra do nacionalismo e o pensamento galeguista, pensamento que para moitos se chamou: Antón Vilar Ponte. Outra pedra colocouna Ánxel Casal coa impre-sión do Boletín; outra a Irmandade de Santiago presidida por Luís Porteiro Garea, e así, pedra tras pedra, todos foron construíndo o galeguismo e estendéndoo por toda a terriña. Unha imaxe cinematográfica que eu pintaría daquelas asembleas, festas e xuntanzas culturais e políticas, sería de pancartas anunciando os acon-tecementos. Luís Peña Novo tería, sen dúbida, unha pancarta con estas novas: “Febreiro de 1922, IV Asem-blea das Irmandades, Monforte de Lemos”. Desde esa data xa pasaran cinco anos que o catorce de novembro de 1916 Vilar Ponte publicara ”A Bandeira Ergueita” que ocupou toda a primeira páxina no Boletín Decenal da Nosa Terra que con tan vivo entusiasmo imprimiu Ánxel Casal. Cando se publicou xa ía máis da metade do primeiro cuarto do século XX. Aqueles intelectuais galeguistas case sempre lle dedicaban pouco tempo ás melancolías. E velaí que por veces algún interlocutor se precipitaba en que se falase do galeguismo militante, de política e se revisasen as propagandas e os dicionarios, e Vicente Risco recibiu algún pequeno fastío por parte de quen gozaba máis coas cousas reais que cos cancioneiros, coa etnografía, coas artes da pesca ou cos outros mundos da tradición popular galega que, coma xa sabemos, non se presentaban tan necesarias como para estar falando delas a todas as horas. Moitos, quizais, algunha vez pensaron que Vicente Risco quería ser o xefe supremo, talvez o druída. O primeiro escritor galego verdadeiramente preocupado por transcender o nivel primario e dialectal a crear unha lingua literaria e culta foi Eduardo Pondal a quen se lle atribúe que dixo no seu leito de morte: “Me diste una lengua de hierro y te dejo una lengua de oro”, pero hai quen cre que talvez dita anécdota non sexa certa. No entanto, Eduardo Pondal foi modelo para escritores contemporá-neos e posteriores que ao combinar as falas locais cos modelos literarios empezaron a formar unha auténtica lingua común á que tamén contribuíu o descubrimento dos textos galegos medievais nos que moitos escrito-res galegos do século XIX e de primeiros do XX encontraron un tesouro léxico moi importante, incorporan-do á lingua literaria formas que hoxe en día son de uso común. Aquela lingua común xa estaba formada ao inicio da Guerra Civil e nas conversas intelectuais e nos escritos, non era raro ouvir palabras coma: “Até, estrada, liberdade, importanza, diferenza, licenza, Galiza, língoa, door, etc.

Velaí un pouco estas palabras naquel artigo da “Bandeira Ergueita” de Vilar Ponte:
“Toda a nosa personalidade está na nosa língoa. Por iso os amigos da fala queremos que a voz do pobo, gardadora providencial da nosa conciencia colectiva, veña a enxertarse na voz da xuventude vilega, para restaurar así entre todos un sentimento, un pensamento y-unha acción que dean mañá o froito proveitoso do rexionalismo enxebre, que fará progresar a Galicia esnaquizando os logreiros y-os lavercos.”


Para iso terían que activar as Irmandades da Fala na loita política e iren todos, entre outras cousas, da transición política do rexionalismo ao nacionalismo. Pero os defensores da acción política e as agrupacións afíns medraron en todos os cantos de Galiza e moitos dos que participaron nesas agrupacións nada tiñan que ver coa cultura nin coa terra. A maioría eran xente repañada de aquí e de acolá para impor a conciencia na-cionalista, aniquilando o pensamento de xeracións enteiras que viñan polo camiño sen aquilo tan necesario e primordial como é a conciencia galega, a conciencia de ser galego sen avergoñarse de pensar que Galicia era un país mal querido e desprezado. Desde a asemblea de Lugo, Vicente Risco sempre se opuxo á participa-ción na loita electoral e estaba convencido que iso era o mellor que se podía facer; menos política, máis cul-tura e máis respecto polos métodos tradicionais e católicos.

Pero daquela que lles importaba aos galegos que se creasen coros e danzas, que se organizasen ex-cursións e festas enxebres, que se levase a voz e o idioma ás aldeas e que se promovese o teatro, a poesía e outras artes? Os galegos pensaban que con iso non se conseguía nada. Aqueles homes pensaban que as me-llores armas coas que loitar eran as culturais. Esas non causaban feridas. As outras eran coiteladas, espadas e puñais que algún ferreiro sempre habería ter prestas e prontas. As distintas maneiras de pensar illaron as Ir-mandades e a Irmandade da Coruña tivo que seguir loitando soa.

Vicente Risco dicía que:
“Comigo sempre teredes as portas abertas. Acaso pensades que coa Ditadura de Primo de Ribera ides ter doado levar adiante calquera intervención política? Os caciques han dificultarvos o labor. Teredes que traballar arreo, pois eses sempre falan castelán e ben sabedes que o castelán ten privilexios sobre o galego”.
Agora, subido ao primeiro banzo do século XXI, digo que talvez todos tiñan que ter xuntado máis as forzas e non ir cada un polo seu lado como moitos foron, pois dese xeito xa sabemos que nada conseguiron.
Repasando a historia, eles entraron por un camiño confuso. Todos os galegos que daquela vivían nesta terra coñecían os camiños como os que vivían nas cavernas coñecían os sedimentos. Galiza non debeu deterse ante os dilemas. Todos camiñaban cara a tempos corrosivos e todo se ía transformar. Por veces, e iso ocorre case sempre, semella que xa non coñecemos os homes nin os lugares. Aos nosos vellos loitadores, desde a derradeira vez que se vían até a seguinte, parecíalles que neste noso país, a auga gastaba, corroía e disolvía, coma se fose un deus, aquelas formas primitivas, aqueles espazos, aquelas imaxes que xa non eran capaces de vixiar ou gardar coma se fosen os deuses dun reino antigo. Arredor deles non había terra, non vían a súa terra que choraba seguido e a todos, coma fillos desa terra e coma a mesma terra, dilatábanselles os pensamentos e formábanselles grandes fisuras, grandes fendas, grandes buratos que picaban seguido sen pensar no tempo coma pican as ondas do mar contra as penas das nosas costas. Pero máis cedo ou máis tarde tiveron que tomar unha decisión, coller unha rota e seguila e ante algún persoeiro presentáronse dúas ramifi-cacións e moitos amigos en cada unha delas. Unha era a rota dos defensores da acción política e outra a tra-dicionalista que defendía Vicente Risco. Ningunha corrente de auga apuraba a ninguén empuxándoo a seguir un ou outro camiño. Se cadra, a tristura dalgún amigo condicionaba un pouco algunha decisión. Castelao, por exemplo, talvez despois de descansar antes de emprender unha ou outra rota para tomala con descanso por se máis adiante o perseguía un río turbulento, xuntou forzas con Risco. A loita política era a maneira máis rápi-da para efectuar o obxectivo co que se constituíron as Irmandades da Fala, simbolizadas pola Resistencia Nacional de Galicia coa figura do Mariscal Pardo de Cela. Moitos pensaban que algún día ían pagar aquela decisión e os seus irmáns no ideal e no sangue andarían espallados e sen forzas, debilitados polo clericalis-mo. Talvez retraídos, voltos atrás no tempo coma algunhas institucións que se mesturan co progreso para facelo retroceder. Sen dúbida, Galiza pagou aquel apegón que se lle aveciñaba; apegón que deixou sen ener-xía a aqueles republicanos que estaban dispostos para defender as ideas que algúns lles espertaron. No entan-to, e iso é habito no galego, tivo que aparecer o pesimista que diría: “Botémonos a durmir, é tempo de pre-gos, non de loitas”.

É boa a cultura sen acción? A cultura dos seminarios? A lingua non recoñecida sen unha institución política que a apoie e a protexa? Estas preguntas formulábaas Peña Novo, preguntas que endexamais se viron contestadas, ou contestadas a medias máis ou menos o ano 1929 naquelas xuntanzas dos cafés Derby, Espa-ñol ou na Imprenta Nós de Santiago de Compostela.

Homes como Ánxel Casal traballaron arreo. Por veces dando a cara e por veces na clandestinidade desde que comezara o Movemento Nacionalista. Moitas pedras axudaron a colocar e moi poucas se sostive-ron. O galego estaba no pobo, pero no pobo tamén estaban os caciques quitándolles os cartos que lles eran ben necesarios a todos para desenvolver as súas potencialidades culturais e políticas. O que eles conseguiron, que non foi pouco, debíanllas ás dúas tendencias, tanto aos que propugnaban a necesidade de conseguir o poder político como os que miraban máis lonxe. Pero puideron ter máis. Talvez foi un erro a corrente dos nacionalistas puros, xa que ao non haber actividade política, a cultural foi máis lenta e non tivo base para galeguizar o país. Quizais, o afán de protagonista dalgún persoeiro levouno a prescindir dos resultados máis inmediatos.

Xa en chegando ao ano 1.934, no café Español calquera día do mes de novembro, sentaron a unha mesa para tomaren un café cuns groliños de augardente de Portomarín, Vilar Ponte, Ánxel Casal, Díaz Baliño, Fernández del Riego, Carlos Maside, Castelao, Vicente Risco, Manuel Lustres, Xocas... Talvez neses intres é cando acudían ás mentes de Vilar Ponte e de Ánxel Casal lembranzas intelectuais e políticas. Daquela para Ánxel Casal aínda non era tarde para as políticas, pois xa Castelao nas páxinas de A Nosa Terra lle deu a benvida a Vilar Ponte con estas palabras: “Douche a benvida ao Partido Galeguista, hai moito que fa-cer”.

Así eran e alí estaban os persoeiros mais representativos das dúas vertentes no labor de galeguización do noso país que principiou, xa daquela, no século XIX, e acabou cos fusilamentos de Carral até ben arriba da metade do primeiro cuarto do século XX.

Os nosos personaxes históricos entraban e saían da escena da historia, agora máis novos, despois máis vellos, no transcorrer de vinte anos que ían do 1916 ao 1936. A aqueles mártires: Vilar Ponte, Ánxel Casal, Camilo Díaz Valiño, Fernández del Riego, Carlos Maside, Castelao, Xocas, e tantos outros non é po-síbel incluílos todos nunha novela, senón, máis que unha novela sería unha crónica. Quero pensar que aque-les homes non falaban só de política e ás veces tamén abrían un oco para literatura.

Neste noso país, desde a transición política da ditadura franquista á democracia, ao lector aínda lle resulta máis cómodo ler en castelán que en galego. Xa nos gustaría falar hoxe con Vilar Ponte cando andaba a escribir o “Nocturno de vida e morte” e preguntarlle como pelexaba co Fuco de Arnoia, cos ladróns, cos fillos do Mingos, co taberneiro, cos seareiros da taberna, coa parella de gardas e coas cinco labregas. Seguro que nos diría que ás veces se perdía na encrucillada de dous malos camiños ou emborrachándose na taberna do Mingos. Estou seguro que Ánxel Casal sentiuse moi orgulloso de baixarlle o pano na súa imprenta.

A Castelao e a Díaz Baliño tamén lles gustaba que a pintura formase parte das súas conversas inte-lectuais, e talvez Carlos Maside agasallou a Castelao felicitándoo polos debuxos que tiña feito para a novela, “Os dous de sempre.”

Moito lle debemos os galegos de antes e de agora a Ánxel Casal polas moitas pedras que con grande esforzo puxo nese edificio que se chama Renacemento da Cultura Galega.

Coa mostra itinerante do albo “Nós” deuse inicio á vida pública do arte en Galiza. Traballos teóricos daquelas datas son as conferencias de “Arte e galeguismo” nas Irmandades da Fala da Coruña, recollidas en Escolma posíbel, de Martín Dónega Rozas, ou as conferencias de Vicente Risco acerca do propio Castelao e da arte de vangarda recollidas na revista Grial, nº 1, 2º época.

O fume dos cigarros puros formaría unha cortiña de néboa coma se fose unha parede, centos de aros, porque como é ben sabido, Ánxel casal fumaba puros. Unha cortina de fíos. Mentres chupaban o puro garda-rían silencio e por tras do silencio, por tras daquela cabeleira de fume, ouvíanse falar de acción política, de como endereitar as Irmandades do peso da acción política que cargou por un canto máis que polo outro e torceu a casa. O Estatuto, que se Casares se opoñía a Autonomía, que se barullos, que se ideas, que se traido-res, pasalombos e xefes non faltaron.

Os folletos que saíron gratuitamente da imprenta de Ánxel explicando as ideas que defendían e os fins que se propoñía o Partido Galeguista deron que falar e todos sorrían ao ollalos. Eran folletos onde se lía o que cumpría para ser galeguista e que era, sen dúbida, o que máis lles enchía o peito. Todos eran galegos, pero tamén eran españois e algúns estaban máis pendentes de Azaña e de Madrid, que de Galiza. O Xocas agradecíalle a Ánxel Casal os cartos que este lle prestara para viaxar á Coruña dar unha conferencia no Ate-neo Santa Lucía, e Casal cabreábase dicíndolle que endexamais se queixaba das demoras dos amigos e que non falasen de cartos e que falasen de política que xa Primo de Ribera os fodera abondo e Casares queríaos foder agora co Estatuto de Autonomía de Galiza como xa fixera coa ORGA pouco despois do ano 1929. Daquela, Xocas e o seu irmán Xurxo eran estudantes en Santiago e se tiveron que trasladar a Zaragoza por mor da xenreira que lles implicara a defensa do galeguismo con algúns docentes.

En Europa non hai guerra,
xa se acabou a Mundial,

o fascismo de Ribera,
só Mártires en Carral...

E como se fose cunha bandeira ou cunha pancarta que se leva ao lombo talvez o cego de Sancibrao anunciaba: “Castelao, Vicente Risco e Otero Pedrayo, buscan galegos para o Partido Galeguista”. Habería que buscar os nacionalistas que andaban esparexidos por todos os recunchos de Galiza e tanto Castelao, Ote-ro Pedrayo e Vicente Risco pensaban que habería que comezar primeiro polos grupos, polas personalidades illadas, polos nacionalistas e autonomistas e por todos os que tiveran un sentimento galego.

E velaí que viñeron:
Os da asemblea de Pontevedra celebrada o cinco e o seis de Nadal de 1.931. Os das Irmandades da Fala da Coruña, Vigo, Santiago e Lugo. Os Nacionalistas de Pontevedra e os Autonomistas de Vigo. Os do Partido Nacionalista de Ourense e os do Galeguista de Pontevedra. Con eles foron Suárez Picallo e Alonso Ríos; As Irmandades da Estrada e de Viveiro. A Federación de Sociedades Galegas da Arxentina. A Organi-zación Republicana Galega Autónoma de Bos Aires...

Talvez, os presentes anunciaron a súa presenza por medio de pancartas e un voceiro da Organización Galega do Bos Aires achegándose a Castelao diría estas palabras:
“Oh!, gran mago, gran druída. Coñecemos a túa fidelidade e a túa sabedoría. Nin o máis sabio dos homes se lle ocorrería, se de verdade é sabio, menosprezar aquel polo seu barrelo, aparencia, condición ou polas súas ideas políticas. Pois a todos sempre hai alguén que nos gaña en algo e que tal vez leu un libro que os demais non lemos e que nos pode destapar un resplandor, despexarnos un camiño, ensinarnos unha nova estrela. Hai que aprender da natureza e dos homes coma ti. Por que cres que viñemos até aquí tan lonxe se-nón para que nos ensines a despregar as velas e navegar polas augas bravas? Queremos que sexas o capitán do noso bergantín, que se vexa ao lonxe navegar coa súa potente luz iluminando o pau maior e a ti dando as ordes e trazando o rumbo”.

Nese escenario que agora aparece debuxado na imaxinación, veríase unha praza de Compostela en-chéndose de xente. A maioría vestindo traxes, garabatas, peiteados á xeito, zapatos negros de charón e cami-sas brancas. Algúns eran intelectuais de garabata. Outros aparecían con pancartas que coma se fosen xornais atrasados con grandes titulares informaban ao público do que acontecía, aconteceu, ou podía acontecer. En-traban por diante e por tras. Todas as pancartas asomaban por riba das cabezas. Ao abeiro da Constitución Republicana de 1931 os galegos comezaron a traballar na redacción do Estatuto de Autonomía. En Galicia realizáronse varios proxectos, entre eles o do Seminario de Estudos Galegos, confeccionado por Valentín Paz Andrade, Alexandre Bóveda, Vicente Risco, Lois Tobío e Ricardo Carballo Calero.

Eu me imaxino no medio daquela xente e vexo un home e unha muller da Federación Republicana Galega levando outra pancarta que tiña escrito en letras ben gordas: Federación republicana Galega: O NO-SO É O MELLOR DOS ESTATUTOS!

E outros homes e outras mulleres do Seminario de Estudios Galegos: OS MEMBROS DA SEC-CIÓN DE CIENCIAS SOCIAIS E POLÍTICAS DO SEMINARIO DE ESTUDOS GALEGOS OFRECE-MOS O NOSO ESTATUTO DE AUTONOMÍA. Do mesmo xeito aparecerían todos: Os do Instituto de Es-tudos Galegos anunciando o terceiro Estatuto de Autonomía, talvez deste xeito: INSTITUTO DE ESTUDOS GALEGOS. O NOSO ESTATUTO É O ÚNICO QUE ACADA VIABILIDADE!

E novas para os xornais: O alcalde de Santiago Sr. Don Raimundo López Pol convoca aos demais concellos do país galego en asemblea que se celebrará os vindeiros días 17, 18 e 19 de decembro para deba-ter o texto e Aprobar o Estatuto de Autonomía. Un pódese imaxinar as movidas sociais daquel tempo históri-co.
E agora para rematar xa esta parte tan atípica e pouco usada, talvez debería facelo no cuarto de se-sións do Pazo de Raxoi e a min acórreseme que ben podían estar o editor Ánxel Casal, Leloup e Díaz Baliño, entre outros. Talvez o prezado lector pode cansar de andar tanto polos cafés. Sería bo imaxinar os personaxes sentados no decorado que cada lector elixa. Ler en follas brancas de grande tamaño aqueles titulares que viría Ánxel Casal escritos con tinta negra e letra moi gorda, un día no que todos andaban animados, e se un está animado e ledo, chora de ledicia e pásalle como a primavera que esconde ríos de auga para que as raíces das plantas voten a andar e vaian en busca das flores.

Naqueles derradeiros tempos preto de 1936 xa se lles desexaba sorte aos candidatos cando se ía dar un mitin que non aparecesen os falanxistas a fodelo como lle fixeran a Azaña os de Canalejo na Coruña. Os falanxistas roubaban as bandeiras dos republicanos e os ficheiros dos seus afiliados. Moitos daqueles devan-ceiros estaban levados polas gañas de traballar e de que visen neles as ansias liberadoras do galeguismo. Moitos eran artistas e falaban de arte, de crear; Díaz Baliño, Castelao e outros, de republicanizar o agro e galeguizar as cidades; de dignificar a política falaban Alexandre Bóveda, Del Riego, Suárez Picallo; de sentir o galeguismo falaba Castelao. O galeguismo para Castelao era unha política, un sentimento, unha doutrina. Para outros era iso e moito máis, porque lles brotaba da necesidade. Se ollaban dentro deles e buscaban as fontes ocultas das que brotaban as súas vidas, atopaban nas profundidades deses mananciais todas as respos-tas á preminte necesidade de ser galego. Unha gran cerimonia se presentaba, se presentía porque os periódi-cos traían en grandes titulares estas noticias que dicían que: “Despois de moitos atrancos, por fin o día 28 de xuño o pobo galego plebiscitará o ESTATUTO DE AUTONOMÍA”.

Aquela cerimonia era como a que formaba a natureza coa volta da primavera, como se fose a volta da vida, como si se enchese o ceo de nubes e as cores do arco da vella brillasen con intensidade. É como si se fose expulsar a morte botándoa á auga un día de chuvia para que morrese afogada, todos estaban ledos; se-mellaban nubeiros porque andaban como se padecesen os efectos dun encanto. Pero non é que sufrisen os efectos dun encanto, é que se deixaron levar coma nun ritual, coma fan eses políticos que repiten sempre con paixón dende a tráxica historia até os mellores tempos. Pero talvez deixaron de prestar atención aos espazos e aos reflexos. Reflexos que algunha vez eran marabillosos como a festa popular da Praza do Obradoiro co lanzamento dos foguetes. Sen dúbida, que aquela alegría da festa de celebración do anuncio do plebiscito mudouse en tristura para eles cando o día catro de marzo de 1936 tiveron que despedir a Vilar Ponte no ce-miterio da Coruña. Naquela data Vilar Ponte xa non estaba con eles, pero todos sabían que lle houbese gus-tado moito celebrar aquel acontecemento plebiscitario. Pero el, coma Ánxel Casal, Juana Capdevielle, Fran-cisco carballo e outros mártires do fascismo, aínda seguen por aí.

Para acordar aquel devanceiro morto, a aquel camarada, hai que ler aquel soado discurso no que o evocou Castelao e moitos que o escoitaron tardaron moito tempo en secar as bágoas dos ollos. Penso que todos os que levamos o galeguismo na alma non podemos pensar doutra maneira.

12 de dec. de 2012

0 comentários :

Danos a túa opinión