Voces de Vilalba
5 de maio de 2023
O noso Saville Row
5 de abr. de 2022
Castelao en Europa
14 de feb. de 2022
Un mundo habitable de palabras
16 de ago. de 2020
Tinker bell
Era marabilloso ir voando como unha cometa negra sobre os estanques, sobre as montañas. Observar desde o ceo os vales e os bosques coma se fosen minúsculos debuxos na palma dunha man. Deixarse arrastrar polo vento sobre campos e pradarías, sobre a terra esmagada e nocturna. Desprazarse con aquelas ás negras, como de papel de seda, orientándonos na escuridade, rozando as nubes e, aínda máis aló, cara a unha lúa de leite ou cara ás esferas das estrelas, coma se fósemos tocalas, a acariñalas con dedos trementes, extasiados.
Logo pasabamos o día boca abaixo, durmindo. Algo que, ao comezo, non deixaba de parecerme molesto, pero ao que logo funme afacendo e cada noite, xa cara á mañanciña, cando as primeiras raiolas do sol asomaban, desexaba que chegase ese momento do merecido repouso.
Aloxárame noutras formas, algunhas delas preguiceiras, lentas, que se desprazaban case arrastrándose ao nivel do chan, ollando o mundo en escorzo, e que se protexían pechándose nunha cuncha enorme. Ou naqueloutras, que escorregaban sen patas entre o recendo dos trevos á tardiña. Pero ningunha era comparable á liberdade que me ofrecía estoutra forma nova. Nin tampouco ao desexo de soñar desde o aire.
Unha noite, de regreso, mentres voábamos sentindo o vento que sopraba sobre nós e o recendo da mañá próxima, escoitei un son novo, estraño, coma se fose o ruxido xordo dun xigantesco dragón esmorecendo. Entón, cando remontamos o voo, vino. Era como unha enorme folerpa de neve que estalaba en diferentes formas de cores (azul, verde, rosáceo como o reflexo do ceo) axitándose contra a area.
–Que é? –preguntei a unha compañeira que voaba ao meu carón.
–O mar.
–O mar?
–Non o coñeces? –a súa face amosou unha feble sorpresa–. É inmenso, máis que a terra, que os ríos, que as montañas. Case tanto como o ceo.
–Tampouco ten fin?
–En realidade, ninguén o sabe.
A noite seguinte, mentres sobrevoábamos as casas que adormecían recollidas sobre si mesmas, o son do vento sacudindo as follas unhas contra outras lembroume de novo o ruído do océano que escoitara por vez primeira a noite antes. Entón asaltoume a idea.
–Quero ir ao mar –dixen con firmeza.
–Ningunha de nós estivo alí. Nin sequera sabemos se nos estaría permitido –dixo a miña amiga.
–Algunha vez terá que ser a primeira. Quero saber que hai máis aló, do outro lado da súa inmensidade.
As outras olláronse entre elas e non dixeron nada, pero sentín que me dedicaban unha ollada compasiva.
Espertoume un ruído, un bulicio de xentes e vinme atrapada nunha estraña forma, de novo lenta, adurmiñada, pero esta vez cuberta de escamas.
Ao meu redor, baixo un sol morno e amarelo, había seres humanos movéndose cargados con bolsas, falaban entre eles, tocábanse, desprazábanse como formigas brancas sobre unha terra escura. Víraos outras veces, pero non me chamaran tanto a atención. Eran, explicáranmo ben as miñas amigas, os habitantes das casas, os pobos, as aldeas, as cidades que viamos tantas veces desde o ceo, ao lonxe, coas súas luces amarelas.
Fixeime nunha nova. Era diferente aos demais, non tanto na forma de vestir como na de mirar. E naqueles ollos, máis grandes que os do resto, cunha mirada saudosa que anunciaba soidade e noites frías. Tamén tiña o pelo máis claro. Cabo ela había un home, como os outros, pero dunha idade semellante á da moza.
–Cedo has marchar? –dixo el.
–Si –bisbou ela cun murmurio que soou igual que unha pinga de orballo.
–Queres que sigamos vendo o mercado?
–Como ti prefiras –dixo ela con voz feble.
–Irás máis aló do mar, lonxe. Quen sabe cando nos veremos de novo…
Co ruído do lugar custaba entender o que dicían. Pero aquela palabra non se me escapou. Dixeran a palabra “mar”. Puxen todo o meu empeño naqueles sons.
–Si –dixo ela–, voarei sobre o mar, irei lonxe, moi lonxe, pero sabes que podemos seguir comunicándonos. Que hai medios que acurtarán as distancias.
–Pero non nos permitirán acariñarnos –dixo el con tristura achegando o seu rostro ao dela.
Os seus beizos mornos estaban a piques de xuntarse.
–Francesca… –bisbou el.
–Jiang… –fuxiu dos beizos dela unha voz tremente.
Entón pareceu que todo fose deter. Entón fixen algo do que me falaran, pero que eu nunca experimentara e, polo tanto, non sabía se, en realidade, ía ser posible. Calculei a distancia, asomei ao pequeno abismo sombrizo que se interpuña entre aqueles seres e eu e lanceime ao baleiro, deixándome levar cara a ela cos ollos pechados.
Cando voltei abrilos sentín un lixeiro estarrecemento e unha calor que me percorría o corpo. Estaba a observar o mundo desde un lugar novo. Desde os ollos grandes e relucentes da rapaza, tentando pensar desde o interior da súa cabeza, cheirando o recendo do mercado desde a cavidade do seu nariz, escoitando os sons do mundo a través dos pavillóns daquelas orellas pequenas. Entón quixen dicir algo.
–Irei, si, pero volverei e todos verán que é posible ir máis aló do mar.
Jiang mirouna con tenrura. Francesca fixo un xesto de estrañeza coma se lle custase recoñecer as súas propias verbas. Os seus enormes ollos abriron aínda máis. Unha das súas mans soltou a de Jiang para alzarse. Mirou o reloxo.
–Debemos marchar.
–Esta tarde sairá o teu avión. Quedan cousas por facer –dixo el.
Colléronse de novo as mans, acariñándose, e marcharon en dirección á saída do mercado de Wuhan.
Aquela tarde, mentres sobrevoábamos o océano, pensei en todas as aventuras que me agarbarían máis aló. Coñecería novos lugares, novas xentes, se cada outros coma min, quen sabe. Tería que tentar lembralo todo para contalo cando puidese regresar.
Mirando de novo polo portelo do avión aquela inmensidade que levaría alí, agardando, desde un tempo tan antigo como o ceo, e que eu apenas coñecera até unhas semanas atrás, pensei na fermosa liberdade de voar de novo como unha pluma, como un abano. Ía ver por fin o mundo. Embargoume unha felicidade súbita.
Un sorriso, como a frescura da alborada, asomou aos beizos de Francesca enchendo a súa mente de recordos mentres pechaba os ollos e comezaba a adurmiñar.
Sen dúbida, pensei, ía ser divertido.
O presente texto, xunto con outros do autor e varios doutros autores (José Luis Puerto, Sol Gómez Arteaga, Bruno Marcos...), formará parte da antoloxía Cuentos de la nueva normalidad. León: Marciano Sonoro. 2020.
18 de xul. de 2020
Weimar hoxe
Mario Paz González.-
En febreiro do ano pasado celebrouse na cidade alemá de Weimar o primeiro centenario da república que leva o seu nome e, aínda que os medios fixéronse eco no seu día dos actos conmemorativos, o recordo daquela época podería servirnos para reflexionar tamén hoxe.
Ao final da Gran Guerra, o Reich alemán, constituído por Otto von Bismarck case cincuenta anos antes, sufriu unha crise interna que forzou a súa inevitable capitulación. Ante a inminencia da derrota, moitos soldados e oficiais negáronse a obedecer a unha elite que ía mandalos ao sacrificio nunha guerra xa sen sentido ningún. A eles uníronse obreiros de cidades como Kiel, constituíndo asembleas e reclamando o fin da contenda e un cambio político cara a un réxime democrático. Por mor dos graves disturbios que percorrían o país, especialmente en Berlín, un grupo de elixidos para redactar a nova constitución marchou a Weimar, a cidade na que viviran Goethe ou Schiller, dando así nome á nova república. O documento elaborouse entre xaneiro e agosto de 1919 e dous dos seus logros fundamentais foron a declaración da igualdade entre homes e mulleres (elas tiveran un papel vital nas fábricas durante a contenda) e unha regulación do traballo que establecía salarios dignos e unha xornada laboral de oito horas, así como prestacións por desemprego, tan criticadas no seu día como a renda social mínima hoxe.
Produciuse entón unha revolución que abarcaría diversos eidos da vida cotiá, algúns dos cales hoxe poden sorprendernos, como a creación de vivendas sociais dotadas de auga corrente, calefacción, cociña de gas e cuarto de baño. Outros foron a liberdade de prensa, as novas formas máis emancipadas de entender a sexualidade e unha enorme creatividade e experimentación nun eido cultural que representaba o comezo dos tempos modernos e cuxa importancia segue vixente. Aínda hoxe seguimos a ler con paixón a Bertolt Brecht ou a Thomas Mann ou escoitando a música de Kurt Weill. E é imposible negar a visible influencia de artistas como George Grosz nas artes plásticas, de Walter Gropius e a Bauhaus no deseño e na arquitectura ou de Fritz Lang ou Walter Ruttmann no cinema de hoxe.
O soño non ía durar moito. Aínda que de cotío cítanse a sombra da Gran Guerra e as consecuencias do Tratado de Versalles como razóns que contribuíron ao afundimento da república de Weimar, hai outras. Unha delas, que os socialdemócratas mantivesen nos seus postos á elite social alemá conservadora, antidemocrática e antisemita. Outra, as sucesivas crises económicas, como a hiperinflación de 1923, na que o marco perdeu todo valor, e o famoso crac da bolsa de Nova York de 1929, que deixou no paro a un terzo da poboación activa. A iso sumouse un mapa político diverso, cheo de partidos desnortados, agás os máis extremistas. A derrota da democracia foi posible grazas aos continuos ataques da dereita tradicional aos que se xuntaron, lexitimados por ela, os do partido nazi e as súas violentas proclamas incendiarias.
No seu luminoso libro La Alemania de Weimar. Presagio y tragedia, reeditado por Turner o ano pasado, o historiador Eric D. Weitz, do City College de Nova York, cóntanos todo isto e, ao lelo, é case imposible non ver un paralelismo entre o noso tempo e aquel. Sobre todo ao escoitar o xeito no que falan algúns políticos, pero tamén non poucos medios e cidadáns contaxiados por eles e pola clase política. A historia de Weimar debería servirnos como sinal de alarma para lembrar a fraxilidade dos sistemas democráticos e as consecuencias ás que pode levar o ataque e o cuestionamiento sistemático e implacable das institucións en períodos de crise como o actual. Do que pode ocorrer se a política convértese nunha loita tribal polo poder, que só procura, no ataque arbitrario, a satisfacción partidista e electoralista. Se non hai un consenso para facer fronte ás crises futuras e calquera cuestión, por nimia que sexa, convértese en arma arreboladiza que busca desencadear enfrontamentos entre a cidadanía. O que traerá o futuro, non o sabemos. O que veu despois de Weimar, si e sería mellor non repetilo.
Imaxe: © Capotillo. La Voz de Galicia.
28 de xuño de 2020
Lecturas víricas
Circulan estes días polas redes sociais, por mor da situación de reclusión solidaria que se vive no país, abundantes suxestións coas que encher o tempo de lecer que a acompaña: visitas virtuais a museos, gravacións teatrais ás que se pode acceder gratuitamente online, películas para ver na rede de xeito legal a través das plataformas das bibliotecas públicas… Son tamén moitas as lecturas achegadas por uns e outros e a lista podería ser interminable. Con todo, resulta moi difícil resistir a tentación de elaborar un canon persoal, así que aí vai.
En case todas esas listas, e tamén na miña, figura en lugar privilexiado A peste, imaxinada en 1947 por Albert Camus en Orán. A súa actualidade radica na reivindicación de valores como a solidariedade e o esforzo, que chega, mesmo, ao sacrificio nos sectores sanitarios para loitar polo ben da comunidade. Tamén, nesa liña, Némesis de Philip Roth, baseada nunha epidemia de polio en New Jersey no verán de 1944. Mesmo, cabería lembrar o Diario do ano da peste, de Daniel Defoe, ou Os noivos, de Alessandro Manzoni, ambas as ambientadas nas epidemias que sufriron Londres e Milán, respectivamente, no século XVII. Con todo, case ninguén (agás Julio Llamazares en El País) parece citar unha obra tan significativa como o Decamerón de Boccaccio, colección de relatos, na súa maioría xocosos, escrita no século XIV por mor da peste negra que, entre 1347 e 1352, arrasou Europa. Tampouco El quadern gris, diario de 1918 e 1919, de Josep Pla, obra mestra coa que forxou a súa vocación de escritor e que comeza un 8 de marzo de 1918 cunha referencia á epidemia daquel ano: “Como hai tanta gripe, tiveron que clausurar a universidade. Desde entón, o meu irmán e eu vivimos na casa, en Palafrugell, coa familia. Somos dous estudantes ociosos. […] El fai a súa vida. Eu vou tirando”.
Se do que se trata, a pesar de todo, é de soportar o peche destes días con lecturas edificantes que axuden a mitigar a inevitable sensación de claustrofobia que podería roldar a máis dun, pode recorrerse a títulos tan coñecidos como Robinson Crusoe, tamén de Defoe, e todas as novelas de Verne e outros sobre náufragos que seguiron o seu ronsel, como esa versión moderna que é O marciano, de Andy Weir. E, se o peche vai para longo, sempre podemos refuxiarnos nun hospital de tuberculosos asistindo ao derrube espiritual da Europa decimonónica xunto a Hans Castorp, protagonista de A montaña máxica, de Thomas Mann, ou nunha estreita cela na prisión de If, en Marsella, xunto ao mozo Edmond Dantés, protagonista de O conde de Montecristo, de Dumas. Se o que buscamos é unha compañía máis amable poderiamos atopala, polo seu ton íntimo e lírico, nas cartas Desde a miña cela, redactadas por Bécquer durante a súa estancia en Aragón no mosteiro de Veruela. Aínda que eu destacaría, sobre todas estas, Opio, esa obra miscelánea e de enorme creatividade, chea de debuxos e textos do autor que se adianta nun século á literatura posmoderna actual e que redactou Jean Cocteau durante a súa reclusión na clínica de Saint-Cloud.
Pero, se o que un busca é vivir estes tempos de xeito extremo, sempre se pode retomar A metamorfose de Kafka ou recorrer, por suposto, á ciencia ficción, comezando polo poema “Darkness”, de Byron, no que se pinta un mundo apocalíptico e abatido, onde os homes vagan sen rumbo. Foi escrito durante o “verán sen verán” de 1815, cando os gases producidos pola erupción do monte Tambora, de Indonesia, escureceron Europa. Dese mesmo período é O último home, de Mary Shelley, novela futurista ambientada (ollo!) no século XXI, cando unha praga arrasa o planeta. Tamén, por suposto, 1984 de George Orwell, ou A estrada, de Cormac McCarthy, que parece unha prosificación do poema de Byron, e moitos outros, como A fuga de Logan, de William F. Nolan e George Clayton, o Diario da guerra do porco, de Bioy Casares, ou as historias de zombies, como “Invasión”, de David Roas, relato no que as persoas permanecen pechadas nas súas casas ante unha epidemia de zombies que invade o planeta. Por variedade que non falte.
15 de mar. de 2020
As librarías máis fermosas do mundo
Mario Paz González.-
O universo é un inmenso libro, dicía o antigo sabio árabe Ibn Arabi, pero, ao mesmo tempo, podería engadirse, entre todos os libros sosteñen o universo, como na biblioteca de Babel borxiana. Tratar de imaxinar un mundo sen eles resulta tarefa ardua e imposible. Mesmo antes de que o ser humano fose capaz de transcribir os seus pensamentos con logogramas ou grafemas en táboas de arxila, de madeira ou de cera, en papiros, placas de óso ou peles curtidas, os libros xa estaban aí, agardando a ser escritos, rexistrados no recordo daqueles que relataban ou escoitaban historias transmitidas oralmente ou a través das pinturas rupestres. Mesmo nun mundo apocalíptico como o creado por Ray Bradbury en Fahrenheit 451, onde os libros son perseguidos para ser queimados, eles seguen existindo, como nas orixes, a través de persoas encargadas de mantelos vivos na súa memoria e transmitilos a outros. Mesmo nunha época como a actual, na que chegou a falarse da morte do formato impreso, substituído polos novos soportes dixitais, o libro tradicional demostrou a súa fortaleza máis que nunca. Aínda que convén lembrar que esoutros formatos (e-books, audiolibros…) non deixan de ser tamén libros, á fin e ao cabo.
Se cadra por iso, a nova do peche dunha libraría sempre é unha mala nova. A difícil adaptación ás tecnoloxías dixitais, a subida do prezo dos alugueres, a competencia das grandes superficies, a xubilación dos propietarios sen que haxa un relevo xeracional… Estas son algunhas das razóns que adoitan esgrimirse cando se trata de explicar o recente peche en 2019 de locais históricos como a libraría médica Moya, na rúa Carretas de Madrid, ou a libraría Andel, en Vigo, por citar dúas significativas. Pero, por riba delas, a min e a muitos outros, o que nos doe, é o peche da libraría Segrel en Vilalba. Como dicía Arturo Gómez do Iescha nas redes sociais, Segrel era a derradeira libraría (exclusivamente libraría) que quedaba na vila trala desaparición, a finais dos oitenta, da de Carmiña da Ponte. O seu peche agora, por xubilación do propietario, déixanos un pouco orfos a todos.
Con certa frecuencia, en moitas das miñas visitas a Vilalba, deixábame caer por Segrel para facerme con algúns libros, sobre todo, de literatura galega. Alí, e na libraría da Ponte, descubrín na miña infancia e adolescencia innumerables autores que marcaron a miña desordenada vida de lector impenitente: Italo Calvino, Kafka, Dashiell Hammett, Lovecraft, Otero Pedrayo, Cunqueiro… Se hai algunha patria, esa é a infancia e os libros, e ámbalas dúas ideas están indisolublemente unidas para min na lembranza das dúas librarías de Vilalba. Nas miñas derradeiras visitas a Segrel non puiden facerme con todos os libros que desexaba. Son un lector lento e empéñome na tarefa imposible de non almacenar na casa máis libros dos que sexa capaz de ler.
Ao ver a sua porta definitivamente pechada a principios de xaneiro deste ano lembrei aquel poema do heterónimo pessoano Álvaro de Campos. Aquel no que dicía que o río Tejo nace en España, entra no mar por Portugal e, a través del e da súa desembocadura, pode un percorrer o mundo enteiro, pero todo iso non o facía máis belo que o río que corre pola súa aldea, porque, aclaraba, o Tejo non era o río que corre pola súa aldea. Do mesmo xeito, penso que, talvez en París teñan a “Shakespeare & Company”, en Porto a “Lello e Irmão” e en Compostela “Follas Novas" ou “Couceiro”, todas elas librarías de sona e, mesmo, algunha delas citada entre as máis fermosas do mundo, pero non para min, porque ningunha delas é a libraría da miña vila. Para min, e sei que para motivos outros, a libraría da Ponte ou a libraría Segrel estarán sempre na lembranza porque son as librarías da nosa vila e por iso sempre serán por riba de calquera outra, como para Álvaro de Campos o río da súa aldea, as librarías máis fermosas do mundo.
16 de feb. de 2020
Falar galego en Galicia
Levo vinte anos vivindo fóra de Galicia e sempre falo aos meus fillos en galego (de xeito parecido comezan moitas terapias de grupo no cine americano e este texto, se cadra, tamén o é). Sei que hai máis coma min e non me parece estraño. Pero tamén moitos menos. Meu pai faláballes a miúdo na nosa lingua e chamáballe a atención que os nenos o entendesen e o traducisen ou, mesmo, que quixesen ver na tele o Xabarín Club. Para eles era “o avó”, mentres que o de Castelá é “el abuelo”, sen conflitos. Malia todo isto, chamoume a atención que, hai uns días, nas redes, a raíz dunha entrevista a Luis Tosar en La Voz de Galicia, se destacase como algo excepcional o feito de que este grandísimo actor tamén lle fale aos seus pequenos en galego vivindo en Madrid. Na miña inxenuidade, sorprendeume que os internautas louvasen algo que debería ser o normal. Quero dicir que, nunha época na que o plurilingüísmo é un valor en alza (mesmo, por suposto, a aprendizaxe de linguas foráneas) o natural tería que ser que, posuíndo máis dun idioma na casa, este se ensinase tamén aos nenos prioritariamente. Nesta liña de pensamento tan lóxica, a entrevista a Luis Tosar revela, xa que logo, que, ademais de ser un gran actor, é tamén unha persoa sensata, que se rexe por isto que a un parécelle de sentido común.
Por desgraza, a mira experiencia dime que a cousa non é tan doada. Hai anos pregunteille a un pequeno en Compostela por que non falaba galego e contestoume dicindo que xa o falaba na escola. A resposta producíume arrepío tendo en conta a situación do galego no ensino. Moitos dos comentarios dos internautas á entrevista de Tosar confirmáronme agora estes medos. Tamén outra nova lida neses mesmos días na prensa dixital. A historia dun neno coruñés que se laia no seu vídeo blog de que á xente lle resulte estraño que, vivindo en Galicia, se comunique sempre en galego. Como o mesmo neno di, non deixa de ser rechamante que, aínda hoxe exista ese desprezo e esa vergoña pola lingua propia. Como comenta algún internauta, non é difícil comprobar, en calquera parque das vilas ou cidades galegas, como os pais falan só en castelán aos pequenos, se cadra, sen decatarse de que o castelán está, mesmo na Galicia, por todas partes e que a lingua que precisa dun reforzo cada vez maior e máis urxente é o galego. Artai, este neno da Coruña, denuncia a hipocrisía que ve ao seu redor: “Coñezo a moitos nenos e nenas que teñen pais profesores e políticos e din que defenden o galego e logo aos seus fillos fálanlles en castellano”.
Todo isto lembroume un poema de Bertolt Brecht (sempre Brecht) titulado “1940” e que fai referencia ao momento da súa vida no que vivía en Copenhague, despois de percorrer media Europa fuxindo, desde o ano 33 que deixara a Alemaña. Agora os nazis estaban a piques de invadir Dinamarca e tocaba partir de novo coa familia. Nel di que o seu fillo pequeno pregúntalle se, nese mundo en descomposición, ten sentido estudar matemáticas, francés ou historia. A el gustaríalle dicir que non, que para que, pero remata o poema cunha mensaxe esperanzadora pregándolle que si, que estude matemáticas, francés ou historia, se cadra, intúe un, como modesto lector, porque iso fará o mundo máis habitable. Cando a xente me di que ensinar galego aos meus fillos non serve para nada e que é unha perda de tempo, eu respondo como Brecht, que si, que aprendan inglés, alemán ou o que lles pete, pero que tamén aprendan galego porque tamén é, xunto co castelán, o seu idioma materno. Como dixo estes días na rede o poeta Xesús Rábade Paredes e que se podería aplicar á lingua como un dos nosos “afectos” máis prezados: “Hai quen pensa que naceu xa aprendido. Será na vida, seguro, un descastado, un egoísta que non medrou por dentro e que se encosca sobre as súas células. Vexetal necrosado. Un seixo contra o mundo. Túzaro e fosco, fuxirá sempre das mans que acariñan, alfares que modelan os afectos, ese colchón da sociabilidade”.
11 de set. de 2019
O primeiro Valle-Inclán
Pescudar a influencia que a contorna familiar, cultural ou social poida ter na formación dun individuo ou, máis comunmente, na dun artista, non é tarefa doada para calquera biógrafo ou estudoso que se prece. Se cadra por iso, tentar albiscar canto poida haber do herdado por parte de antepasados móstrase como algo case imposible. “Cómpre pensar que na orixe daquela estrañeza no mundo non houbese outra cousa que unha mestura fatal de predisposicións incompatibles?”, pregúntase Reiner Stach na súa recente biografía de Kafka ao tratar de profundar no posible influxo na visión do mundo do escritor checo de todos os Kafka e todos os Löwy anteriores a el.
Pretender afirmar a importancia dese influxo no caso de Valle-Inclán pode resultar dun atrevemento tan ousado como atraínte. Ou, en calquera caso, un entretemento baleiro para xoves filólogos ociosos. Acaso puidera ser que as abundantes referencias á Revolución de 1868 na súa obra veñan pola participación na mesma do seu tío José Cuevas del Valle, digno herdeiro de Rocambole? Ou a do seu pai, don Ramón del Valle Bermúdez, poeta, xornalista e arqueólogo, ao tempo que concelleiro, fidalgo e empresario? Cómpre pensar que todo ese mundo de reviravoltas caciquís que retrata nalgunha das súas obras máis senlleiras puidera deberse ás vivencias do seu avó Francisco Peña?
En calquera caso, dous signos distintivos da personalidade do autor de Tirano Banderas, a súa barba e o seu apelido, remítennos a un dos seus antepasados máis afastados no tempo, o máis senlleiro, o máis “raro” no sentido rubeniano do termo, o máis parecido ao noso escritor en moitos eidos da súa personalidade: Francisco del Valle Inclán. Habería de ser el quen dera orixe ao apelido que tanto Valle como o seu pai, irmáns, fillos e netos seguirían, aínda hoxe estes últimos, a utilizar.
Naceu este personaxe en San Martiño de Sobrán (Pontevedra) en 1736. Era fillo de Pablo del Valle e María Antonia Inclán, de aí o famoso apelido. En palabras do noso escritor, citado por Gómez de la Serna en 1924 na revista Nuevo Mundo, este antepasado “era como todos os da miña raza: un xigante, un home aposto, moi xentil”, que levara a súa elegancia ao extremo de facerse amputar o dedo dun pé polas molestias que lle ocasionaba o calzado ao camiñar. Arroutadas aparte, del sabemos que foi experto en linguas mortas, catedrático universitario de Leis, reitor do Colexio de San Clemente, fundador da biblioteca da Universidade de Santiago e tamén creador do primeiro xornal de Galicia, El Catón Compostelano, un panfleto de periodicidade semanal editado en oitavo.
El Catón Compostelano comezou a publicarse en 1800 e a súa filosofía non responde de ningún xeito ao que hoxe en día entendemos por un xornal. Non tiña como finalidade principal a información. O seu ton discursivo e erudito fai pensar que, entre mofa e befa, procuraba máis ben o adoutrinamento (ou o entretemento) dun público escollido. Contiña, en palabras de Filgueira Valverde, “unha estraña amálgama de humor e erudición, de reformismo galicista e de apego ao tradicional”. Con todo, aínda hoxe descoñécese quen ou quenes eran o autor ou autores dos textos que incluía, é dicir, se había algún outro redactor ademais do propio Francisco del Valle Inclán ou todos os textos proviñan da súa fecunda e imaxinativa pluma. O feito de que aparezan asinados por diferentes siglas ou por alcumes tan extravagantes como “El Incógnito”, “El Imbrujoleable” ou “Él”, a secas, non resulta máis tranquilizador a este respecto.
Un ton irónico, que lembra ao do creador do Esperpento, domina toda a publicación. Mesmo nos “discursos” (que así se chamaban os textos que incluía) máis serios, como os adicados á educación, a paz, os avances científicos ou a importancia da aprendizaxe das matemáticas ou da lectura, tamén para as mulleres, adiantándose en varias décadas ao feminismo decimonónico. Un bo número ten un ton disparatado, mesmo entre a ciencia e a ficción científica, como o asinado polo “Marinero del Ayre”, onde se describe con todo luxo de detalles unha máquina voadora da súa invención e exponse a necesidade de buscar financiamento para poder levar a cabo o proxecto.
Algúns destes discursos resultaron certamente polémicos, como aqueles nos que atacaba ao historiador Juan Francisco de Masdeu, ou no que afirmaba que todas as linguas de España eran anteriores ao latín e que lle valeu a inclusión do Catón no Index librorum prohibitorum editado polo Santo Oficio. Ou outro no que analiza o odio recíproco entre todas as nacionalidades do mundo, atribuído, segundo el, á diferenza de costumes entre as distintas culturas e do que dá un bo número de exemplos, na súa maior parte inventados. Aínda que don Francisco del Valle Inclán non lucía barba, como o seu descendente, o insigne escritor, iso non lle impediu afirmar, como un hipster calquera e adornándoo con innumerables citas eruditas, que a barba era signo de distinción e poder, amais de contribuír a preservar a boa saúde. Este texto ía valerlle unha contestación nun folleto baixo o título “Desagravio del clero latino, insultado en las mismas barbas, por El Catón Compostelano”.
A figura e as achegas deste personaxe foron estudadas con profusión por diferentes autores como o citado Filgueira, o Marqués del Saltillo, Teodomiro Cardalda ou os propios descendentes de Valle, Joaquín e Javier del Valle-Inclán Alsina, entre outros. Tamén con enorme amplitude por Víctor Viana o cal, en Los otros Valle Inclán (2007), analiza a figura dalgúns outros antecesores e descendentes citando, mesmo, “aqueles afastados familiares que por casamento chegaron a ser persoas extraordinariamente ricas nos Estados Unidos e que ata tiveron a intención de invadir México para devolverllo a España”.
Quen pense, como Zola e os naturalistas, que a existencia do ser humano está marcada polo Determinismo, polo influxo de forzas incontrolables, polos instintos, as paixóns, a herdanza ou a contorna social e económica podería ter un amplo campo de estudo na figura de Valle, na que vida e obra tenden a confundirse ata facerse, ás veces, indistinguibles. Con todo, cómpre pensar que todo iso sexa algo baleiro. Algo que non nos afasta do esencial, a idea de que, por riba de todo, a súa dilatada e complexa literatura é universal e eterna e sitúao para a posteridade como un dos grandes artífices da literatura hispánica moderna.
Artigo publicado no último número da revista La Galerna. Tabloide crítico (marzo, 2017), pp. 13-14, adicado na súa integridade a Valle-Inclán, xunto a outros textos de Andrés Trapiello, José Luis Puerto ou Bruno Marcos.
9 de mar. de 2017
Volver a Otero
De entre todas as novidades editoriais saídas do prelo en Galicia o ano pasado, hai unha que penso que non foi comentada tan abondo como debía. Refírome á reedición por parte da editorial Galaxia e da Fundación Otero Pedrayo de Parladoiro. Trátase da recompilación de artigos literarios publicados na prensa polo señor de Trasalba, o gran don Ramón Otero Pedrayo, e que hai máis de corenta anos, en 1973, realizara o profesor Carlos Baliñas Fernández. Este volume é, sen dúbida, imprescindible para todos aqueles lectores ávidos da obra do ourensán, pero, tamén, para os que non a coñezan abondo, pois trátase unha escolma máis que representativa que, por riba, o propio autor revisou e aprobou en vida.
O título da mesma está tomado da sección homónima que Otero iniciara, en galego, no diario vespertino de Santiago La Noche en 1946, sendo así, segundo lembra Carlos Baliñas, “a primeira e, daquela, única presenza da nosa lingua na prensa diaria”, o que demostra a valentía e o compromiso do autor de O fidalgo naquelas décadas escuras. Con todo, aínda sendo os artigos desa etapa maioría, a súa procedencia é moi diversa. Inclúe, por exemplo, textos dos anos vinte e trinta publicados en A Nosa Terra, Céltiga, Nós, El Pueblo Gallego e tamén algúns outros posteriores á etapa do xornal compostelán. No libro non están agrupados en orde cronolóxica, senón temática, en diferentes seccións cuxos títulos están tomados de textos do propio autor. A diversidade de temas que abrangue, e que estes títulos revelan é, como o conxunto da súa propia obra, inesgotable, ofrecendo todos, ou case todos, os asuntos máis habituais da mesma: “Xentiña na cidade”, “Nova Galicia”,”Cavilacións”, “Faíscas da Historia”, “O engado dos libros” son algúns deles. Pero tamén os dedicados á literatura, á amizade ou ás viaxes: “Escritores”, “Pelerinaxes”, “Buenos Aires”, “Letras de fóra”…
Mesmo para o lector de hoxe os artigos de Otero escollidos (e, probablemente, os miles que quedaron fóra da antoloxía) presentan unha enorme forza literaria, mostra da grandeza dun escritor que foi (que dúbida cabe) o creador da prosa culta en galego. Neles don Ramón observa, unhas veces con ironía e distancia, outras con tenrura e comprensión, o mundo que o rodea e ao que non é alleo, malia vivir agochado no seu refuxio de ideas, libros e amizades. Achéganos, así, a súa visión da vida a través dun labirinto de palabras e imaxes prodixiosas que lle serven para ires reconstruíndoa diante dos nosos ollos, mais non cun desexo de inventariar a realidade, senón de ofrecérnola a través da arte tan sutil como difícil da concisión e a suxestión, retratando o instante cunha beleza impresionista. Móstranos, como suxire Carlos Baliñas, “unha fotografía en palabras” que, engade, vén ser “un complemento da outra Guía de Galicia, da que publicou desde enfoque xeográfico, administrativo e artístico”.
A angueira compiladora levada a cabo en 1973 por Baliñas é máis que meritoria. Segundo el mesmo recoñece, os artigos anteriores á guerra nin sequera podían atoparse nas hemerotecas, “soamente sabían deles os vellos galeguistas, que tiñan bo coidado de non dicilo en público”. Grazas a eles e ás pescudas realizadas en bibliotecas específicas, como a da Real Academia Galega, puido facerse un amplo inventario e a recompilación final.
Haberá quen poida pensar, se cadra, que os máis de cento trinta artigos escolmados son poucos tendo en conta a amplitude da obra xornalística de Otero Pedrayo. Cómpre lembrar que hai xa tempo que o Centro Ramón Piñeiro recompilou e transcribiu algo máis de setecentos artigos publicados en La Noche entre 1946 e1949. Precisamente hai un par de anos outro grande, Xesús Alonso Montero, declaraba patrimonio da Humanidade o “Parladoiro” de Otero e pedía a publicación íntegra do mesmo. Aínda que iso non teña sido posible até a data, alomenos este libro é un adianto máis que significativo.
Cando se publicou por vez primeira, en 1973, este Parladoiro constituía o primeiro tomo dun intento de editar as “Obras selectas” en galego de Otero Pedrayo que ía ficar finalmente malogrado, malia chegar a saír do prelo en 1983 outra recompilación, neste caso baixo o título de Ensaios e algunha que outra novela, como Os camiños da vida nunha magnífica edición de Carlos Casares. Por sorte, desde hai uns anos a editorial Galaxia retomou o proxecto e, en colaboración coa Fundación Otero Pedrayo, anda a recuperar en edicións modernas algúns dos títulos máis importantes que conforman a inmensa obra deste prolífico poeta, novelista, ensaísta, autor de teatro, historiador, xeógrafo, memorialista, articulista e orador, entre outras moitas cousas. E, sempre, autor imprescindible das nosas letras.
Ramón Otero Pedrayo
Parladoiro
Edición e prólogo Carlos Amable Baliñas Fernández
Vigo: Galaxia. 2016
488 pp.
8 de feb. de 2017
Bob Dylan, Eco e a Apocalipse
Apostaría a que Umberto Eco estase a remover de ledicia na súa tumba ao coñecer a nova da concesión do Premio Nobel de Literatura a Bob Dylan. E non estou a falar dos gustos literarios ou musicais do finado semiólogo italiano (que descoñezo por completo), senón porque a polémica xurdida a raíz do premio reavivou un debate que el mesmo inaugurou hai xa máis de cincuenta anos no seu, tan citado como pouco lido, ensaio Apocalípticos e integrados (1964).
Eco expuña alí dúas posturas opostas e case irreconciliables fronte á cultura de masas e, atreveríame a dicir, fronte á cultura en xeral.
Por unha banda estarían os apocalípticos, aqueles que defenden a idea de que a cultura promovida polos mass-media tende á uniformidade, mata a orixinalidade e favorece o mediocre, o banal e o frívolo. Considérana paternalista e manipuladora e aseguran que está dominada polas leis do mercado, polo que degrada a Cultura e a Arte.
Fronte a eles, estarían os integrados, para os que esas mesmas manifestacións culturais destinadas ás masas encarnan expresións populares e, sobre todo, permiten finalmente un achegamento á Cultura (con maiúsculas) a sectores sociais antes afastados dela. Se cadra estes medios satúrannos de información, pero, na súa tendencia ao entretemento, dalgún xeito tamén forman e sensibilizan ao público ao achegarlle a baixo custo obras culturais.
Simplificando, para os apocalípticos a cultura viría sendo só a alta Cultura, elitista, exclusiva e inaccesible, mentres que, para os integrados, poderían perfectamente pasar a formar parte dela manifestacións populares tales como o cómic, o rock, o cinema e a televisión.
Deixando aparte as abundantes bromas e memes (algún boísimo, por certo), así como actitudes que rozan o dadaísmo xornalístico (a enquisa do Abc preguntando aos seus lectores se estaban de acordo coa concesión deste premio Nobel), tamén as posturas observadas estes días poderían resumirse, básicamente, nas seguintes:
Por unha banda, aqueles que amosaban a súa clara indignación porque se concedese o premio a alguén que, por moi ben que escriba, non deixa de ser un músico, xoga noutra división, a súa obra non é comparable á obra dun poeta, un dramaturgo ou un narrador. En postura igualmente contraria podía escoitarse a aqueles que consideraban que a Academia sueca fixera unha concesión á “comercialidade” e á “publicidade” [sic] por optar por unha "estrela de masas" [sic] fronte a un representante da alta Cultura.
Doutra banda, estaban os que, coñecedores da obra de Dylan, aceptaban o premio con naturalidade e, mesmo, até o agardaban ou, polo menos, pensaban (como dixera xa Nicanor Parra hai uns anos) que Dylan merecíao desde había xa moito tempo. Se cadra, algún laiábase de que se outorgase outro galardón importante a un home e non a unha dona, pois xa hai demasiados premios concedidos a homes. Pero iso é fariña doutro costal.
En calquera caso, apocalípticos e integrados.
Tamén estaban os que amosaban sorpresa e un franco desconcerto. Algúns preguntándose se isto levaría a crear unha confusión de xéneros, a converter a estes premios nun caixón de xastre onde todo vale. Preguntábanse tamén se as obras de Dylan poderían atoparse agora en librarías (hai décadas que isto xa ocorre) e, en definitiva, chegados a este punto, se habería que cuestionarse que é a “cultura”. Aquí algunhas das opinións conducían finalmente a revelar, polos propios que as emitían, un amplo descoñecemento da obra do de Minnesota. Con todo, quizais nalgunhas das preguntas expostas estaría o miolo das actitudes escenificadas por moitos pertencentes aos outros dous bandos.
Persoalmente, non creo que sexa necesario preguntarse que é a “cultura” ou a “literatura”, esa forma de arte que utiliza a palabra. En calquera caso, é máis necesario aplicar a perspectiva histórica e o sentido común e afastarse de posturas elitistas e estériles. Penso que hoxe ninguén pon en cuestión o carácter literario das cantigas de Alfonso X, Don Denís ou Martín Códax, os romances, as jarchas ou os “villancicos” casteláns, aínda que todas estas manifestacións líricas non son outra cousa que letras de cancións, exemplos de música popular escrita na Idade Media. Os seus autores non gravaron discos, pero houbo trobadores que gozaron dun recoñecemento e unha popularidade semellantes aos de moitos músicos de hoxe. Aínda máis, atreveríame a dicir que todas as letras de todas as cancións que conforman a música popular de todos os tempos que teñan una certa calidade (e ese é o criterio realmente importante), ao ser arte baseada na palabra, entrarían no terreo da literatura. Un non deixa nunca de preguntarse por que os textos das óperas, dos musicais ou os guións cinematográficos cuxo principal sustento sexa a palabra aínda non se estudan nas facultades de letras como parte dos textos teatrais de diferentes épocas. A excesiva clasificación en compartimentos estanco é, sen dúbida, limitadora.
Doutra banda, un pensa que aqueles que critican a concesión do Premio Nobel de Literatura a Bob Dylan son os mesmos que criticarían que, de existir o devandito premio entón, lle fose outorgado a un Dickens (ao que considerarían un mero autor de folletíns de masas), a un Rimbaud (que sería para eles aquel rapaz de actitudes marxinais e mala educación) ou a un Cervantes (do cal dirían que era un poeta nin mellor nin peor ca outros, mediocre autor de teatro e creador da absurda historia dun tipo que entolece por culpa da lectura).
A obra de Bob Dylan ten calidade abondo para ser merecedora deste ou doutro premio literario calquera. É certo que hai outros autores semellantes e estes días escoitáronse algúns nomes, como o de Leonard Cohen. Cuestión de gustos, pero o certo é que ningún ten o alcance do autor de "Blowin' in the wind" nin influíu tanto. A súa obra contribuíu a abrir moitas xanelas, a derrubar moitos muros e a tender moitas pontes entre a música afroamericana e a música branca, entre o folk e o rock e, sobre todo, entre a lírica popular e a lírica culta, pois de todos é coñecida a súa admiración por Dylan Thomas (de quen tomou o nome), Rimbaud ou polos autores da Beat Generation como Allen Ginsberg.
Non sei se a academia sueca buscaba contrarrestar co premio o postureo e o elitismo de certos sectores culturais, pero o xesto quedoulles dunha provocación moi dylaniana. Aínda queda no ar saber se o aceptará ou non ("The answer, my friend, is blowin' in the wind"), mais coa que se montou estes días non puiden deixar de lembrar uns versos case premonitorios escritos por Mr. Zimmerman en “The times they are a-changin’” (1963) nos que di: “Vide escritores e críticos / Que profetizades coa vosa pluma / E mantede os ollos ben abertos, / A oportunidade non se repetirá. / E non faledes demasiado pronto / Porque a roda está aínda a xirar / E ninguén pode dicir / A quen sinalará, / Porque o perdedor hoxe / Será o gañador mañá / Porque os tempos están a cambiar”.
17 de out. de 2016
Manuel María das Letras
Días atrás, nunha entrevista na Televisión de Galicia, Mini, ou Mero (un deles, siempre os confundo), dicía de Manuel María que era un "señor da palabra", da palabra poética, enténdese, pero, se cadra (permítome engadir eu), tamén da outra, da palabra cotía, da que forxamos no día a día e que tamén nos vai esculpindo a cada un de nós con firmeza.
En todo caso eles, Mini e Mero, saben moi ben do que falan. Toda a cara A do primeiro traballo discográfico de A Quenlla, editado en 1986, Os tempos inda non, non son chegados, abranguía un monográfico de textos do autor de Outeiro de Rei. Eran textos que amosaban unha crítica feroz e directa á situación socio-política do momento facendo unha clara defensa da terra e da lingua, razóns polas que, aínda hoxe (quen sabe se por ben ou por mal), manteñen plena vixencia.
Hai tamén uns anos, en 2010, o grupo volveu musicar textos do poeta nun marabilloso traballo que un non cansa de escoitar e que presentaron aquel mesmo verán no Festival de Pardiñas. Nesta ocasión o disco, titulado Os Irmandiños, reunía dez poemas escritos por Manuel María ao longo de varios anos, mais tamén todos eles cunha mesma temática común, o medievo galego. Estes textos foran recollidos na Historia compacta do Reino de Galiza e tiñan certa semellanza no contido coa súa peza teatral Unha vez foi o trebón. Neles o poeta fai un percorrido polas revoltas das irmandades que tiveron lugar no xa case extinto medievo do século XV. Desde a primeira Guerra Irmandiña alá polo 1.431 en terras dos Andrade, ata as loitas dos anos 1.467 e 1.469 e a derrota definitiva dos insurxentes na batalla da Almáciga a mans de Pedro Madruga. Por estes textos, magníficamente musicados por Mini e Mero, desfilan, xa que logo, moitos acontecementos e personaxes da época, como Roi Xordo e Nuno Freire de Andrade, e veñen rematando cunha “Canción da derrota e da esperanza” cuxa fondura épica ben nos podería lembrar as recreacións que un Chrétien de Troyes ou un Thomas Malory fixeron no seu día do ciclo artúrico. Ademais, na voz de Manuel María estes personaxes e acontecementos teñen algo máis en común, como dixo Alfonso Blanco de Xermolos naqueles días, o feito de seren "significativos" para as xeracións vindeiras.
A producción literaria do poeta de Outeiro de Rei e moita e moi complexa (pódese atopar unha ampla relación sen dificultade na Rede). Abrangue a poesía, a narrativa, o teatro, os estudos críticos, a edición doutros poetas, os artigos de prensa... Nós quixemos lembrar hoxe estes dous exemplos por reunir iso que ten tan fonda raigame na nosa literatura: a conxunción da palabra poética e a música. Mais é moita a obra que cómpre non esquecer deste poeta esgrevio, este poeta da memoria prodixiosa, colectiva e persoal, como testemuñan as moitas entrevistas que fixo ao longo da súa traxectoria e que estes días reprodúcense nalgúns medios. Poeta que tamén é poeta noso por ser, como o calificou recentemente Miguel Anxo Fernán Vello, o inventor da nosa patria poética: a Terra Chá. Tamén por ser o poeta do compromiso coa terra, co pobo, coa mesma poesía… Cunqueiro dixo de Manuel María que era capaz de andar a terra cos versos como "os chairegos a camiñan coas zocas chinelas", como un poeta capaz de ir poñendo versos “coma quen pon o arco dunha ponte dunha a outra beira do río”, un poeta, poderíase engadir por iso mesmo, como tamén dixeron Mini e Mero nesa entrevista da que falabamos ao comezo, das pequenas cousas, un señor da palabra.
17 de maio de 2016
A rosca de Pierre Menard
Agora que se achega o cuarto centenario da morte de Cervantes e Shakespeare, comezan a abundar as homenaxes a ambos os dous creadores e todo o mundo, en maior ou menor medida, quere sumarse á festa.
Cómpre lembrar, malia todo, que, con aniversario ou sen el, as referencias a estes dous grandes mestres da literatura universal foron unha constante ao longo destes catro séculos. Cancións de rock, óperas, películas, cadros, cómics, adaptacións, ensaios, estudos eruditos… Desde o momento da súa aparición no longo decurso da historia literaria, a importancia de ambolos dous foi crecente até hoxe. Algunha das referencias máis orixinais atopámola na obra do arxentino Jorge Luis Borges, quen publicou en 1983 un depurado relato, “A memoria de Shakespeare”, pechando o libro homónimo. Nel Borges fantasea con que o seu protagonista obtivese por casualidade a memoria do vate de Stratford. Tamén anos antes, en 1941, como parte do seu libro O xardín dos carreiros que se bifurcan, publicou un relato datado en Nîmes en 1939 e titulado “Pierre Menard, autor do Quixote”, e é precisamente deste texto do que queremos falar aquí.
No conto borxiano, un crítico literario laméntase do inxusto que fora un diario francés cando, tras a morte do simbolista Pierre Menard, inventariou a súa obra esquecendo a parte máis importante, aínda que incompleta, “a subterránea,” –di o narrador– “a interminablemente heroica, a impar”. Menard propuxérase, no París dos anos trinta, escribir de novo O Quixote, é dicir, “producir unhas páxinas que coincidisen –palabra por palabra e liña por liña– coas de Miguel de Cervantes”. Para iso empapouse do español do século XVII e de todo o relacionado coa época tentando esquecer a historia de Europa entre 1602 e 1918, data esta última do inicio da súa utópica obra. Decontado decatouse de que non era posible ser Cervantes e que, en troques, sería moito máis meritorio chegar ao Quixote sendo Pierre Menard, autor francés tres séculos posterior. Finalmente só chegou a rematar os capítulos noveno e trixésimo oitavo da primeira parte e un fragmento do capítulo vinte e dous. Malia iso, no que poderiamos cualificar como un exercicio de modestia, decidiu destruír todos os borradores previos para non deixar rastro do proceso que o levara a escribilos. Iso si, o texto escrito por Menard non difire o máis mínimo do cervantino, até o punto de que o narrador do conto de Borges sente como o estilo do francés está presente en todo o Quixote orixinal e non só nos breves fragmentos que chegou a escribir.
Vén todo isto a conto dunha nova lida hai un par de meses na prensa e que tivo certa repercusión nas redes sociais. Nela falábase da creación e da pomposa presentación en sociedade dun novo doce, a rosca de Ribadeo, coma se fose o anuncio dun gran descubrimento científico. Nada se dixo da homenaxe implícita a Pierre Menard e, por tanto, tamén a Cervantes no seu 400 aniversario que tal acto ocultaba. Mesmo á Terra Chá. Explícome. Do mesmo xeito que o simbolista borxiano empapouse de todo o referente ao mundo cervantino, o confiteiro ribadense autor dese doce debeu mergullarse nos aires da Chaira e dos seus ceos de chumbo, enchéndose da frescura dos seus robledais, soutos e fragas vizosos de salgueiros, bidueiros, castiñeiros e piñeiros para, a partires de aí, crear ese novo doce tan semellante ao roscón de Vilalba. En realidade é idéntico, dirán non sen razón moitos dos abraiados lectores. Os mesmos ingredientes, a mesma forma, o mesmo sabor… Con todo, como no caso de Pierre Menard, o pasteleiro de Ribadeo, lonxe da pedantería dun Ragueneau de opereta calquera, actuou coa mesma modestia do poeta simbolista creado polo arxentino, ocultando todo rastro da orixe do doce, toda posible similitude, todo parentesco, o que implica non só unha homenaxe a Borges ou a Cervantes, senón tamén, como xa dixemos, á Chaira enteira e, xa que logo, á súa industria confiteira. Celebrémolo, pois.
Imaxe: © La Voz de Galicia
22 de abr. de 2016
Castelao, Risco e os xudeus
Cando un rapaz novo me di que anda a ler a biografía de Steve Jobs sempre lle respondo o mesmo: que lea antes Sempre en Galiza, de Castelao, que de seguro que vai atopar nel moitas máis cousas que lle ensinen a comprender o seu mundo, a nosa historia recente e tamén, por que non, a nós mesmos. Enténdase ben, non teño nada en contra de que cada un lea o que lle pete e penso que toda lectura, mesmo as malas, pode ser de proveito. Tampouco teño nada en contra do fundador de Apple, malia perceber en torno á súa figura un certo cheiro de mesianismo, de gurú, de deidade sacra que non acaba de convencerme. Se cadra porque prefiro a historia á haxiografía. Alguén poderá botarme en cara que cousas semellantes rodean á figura do de Rianxo e, ás veces, costa negalo. Non tanto no referido aos seus escritos coma no tocante á imaxe que dan del moitos dos seus admiradores. Por iso parécenme tan necesarios estudos como os recentes de Craig Patterson.
Estou a falar deses dous textos que amosan as ideas e prexuizos de Castelao cos negros e cos xudeus. “From Racism to Redemption. Castelao, Race and Galician Identity”, publicado no volume 16 do International Journal of Postcolonial Studies (pp. 693-715), e “Delito e pecado. Castelao, Galicia e o antisemitismo”, que apareceu recentemente no número 212 da revista Grial (pp. 52-63). Neles Patterson, que anda a rematar a traducción ao inglés de Sempre en Galiza, achéganos a unha imaxe desmitificada de Castelao e que, se cadra por iso, engrandece ao personaxe ao humanizar a súa figura.
No primeiro destes estudos amósanos como, a partires dos seus prexuizos iniciais de cara aos negros, alimentados polos tópicos da sociedade poscolonial, a visión que deles ten Castelao vai evolucionando ata acadar certa “redención”, como di Patterson, ao chegar a sentirse identificado nalgúns aspectos coa sociedade negra e cos seus problemas, mitigando, mais non alonxando de todo, os prexuizos iniciais. Por desgraza, non ocorre o mesmo cos xudeus. Os comentarios antisemitas de Castelao mantéñense ao longo da súa obra, das súas cartas, dos seus escritos...
Como sinalou Ortega, somos moito máis víctimas da circunstancia que nos toca vivir do que adoitamos pensar. Os prexuizos e o desprezo que amosa Castelao de cara aos xudeus non son exclusivos del, nin moito menos. Están no espíritu daquela época e, por desgraza, atópanse en moitísimos autores coetáneos seus. Nunha recente entrevista en Praza pública, Craig Patterson laiase da inxustiza que cometen os que atacan a Risco polos seus comentarios antisemitas e desculpan a Castelao. É certo que moitas das actitudes e textos de Risco poden ser censurables, mais, lonxe daquelas polémicas dos oitenta en torno á súa figura (nas que participaron Ramón Piñeiro, Xusto Beramendi, Xosé Manuel Beiras, Fernández del Riego ou Xosé Lois Varela, entre outros) ou as máis recentes, co escritor Suso de Toro polo medio, costa non darlle a razón a Patterson. Cómpre lembrar que, malia toda a polémica que acostuma xerarse en torno ao personaxe de Risco, a súa influencia na cultura galega é indiscutible.
Se cadra deberiamos botar unha ollada, ou reler, as luminosas memorías de Lois Tobío, fundador do Seminario de Estudos Galegos, que correu unha sorte moi diferente á de Risco logo da guerra, pois, como Castelao, tivo que exilarse até a chegada da democracia. Nelas (As décadas de T.L., Edicións do Castro, 1994) sinala, verbo do antisemitismo de Risco: “Hoxe penso que debía haber nel algún xene xudeu, el que era tan antisemita (e pode que mesmo por eso) coma xa eu dexergara nas nosas conversas en Berlín [en 1930] e, máis adiante ao publicar unha Historia de los judíos que só é imparcial en apariencia”.
Tivera o ourensán ou non xens xudeus no seu sangue, o caso é que na segunda edición do libro citado por Tobío, publicada por Surco en 1956 (a primeira é do ano 44), di Risco, referíndose aos anos da segunda guerra mundial: “Sufrieron los judíos, en Alemania y en los países dominados por el Eje, una de las más terribles persecuciones de todos los tiempos” e, malia manter moitos dos prexuizos antisemitas da primeira edición, semella sentir unha certa, aínda que moi velada, afinidade e admiración cara a ese pobo ao que califica de “único, disperso y errante [...] tenaz, obstinado, persistente, irreductible”. Engadindo máis adiante: “Físicamente, en su pureza, suele ser una raza muy bella, muy fina, con ciertos caracteres de femineidad suave y de blanda dulzura”. E logo: “Intelectualmente, los judios son una raza superior, sin duda alguna. Poseen una privilegiada inteligencia y una extraordinaria habilidad y sutileza para múltiples actividades”.
Non quero abrir unha nova polémica en torno a Risco, mais, se cadra, tamén poderíamos ver aí, como nas últimas referencias na obra de Castelao aos negros, un tímido desexo de redención por parte do intelectual ourensán.
23 de out. de 2014
A eternidade preto de Dunhuang
Preto de Dunhuang, cidade chinesa da provincia de Gansu citada por Rustichello da Pisa e Marco Polo no seu Libro das marabillas do mundo, o explorador británico de orixe austrohúngaro Sir Marc Aurel Stein descubriu para occidente, no ano 1907, as chamadas covas do Mil Budas ou covas de Mogao.
Stein, que seguindo a Ruta da Seda conseguira achar restos até entón descoñecidos do extremo occidental da gran muralla chinesa, escoitou falar a un mercador turco, no deserto de Lop Nor, duns antigos santuarios escavados na roca no século IV xurdidos dunha desaforada hipérbole. Un monxe chamado Lo-tsun tivera a visión de mil Budas que lle mandaron erixir naquel mesmo lugar un xigantesco templo na súa honra, decorándoo con pinturas, esculturas e textos sacros.
Quen informou ao explorador da existencia destas covas, advertiuno tamén de que estaban custodiadas por un monxe taoísta chamado Wang Yuanlu, que atopara uns anos antes, nunha delas, unha biblioteca chea de textos manuscritos en papel e en seda que gardaba celosamente.
Movido pola natural curiosidade, Stein chegou ao lugar en marzo de 1907 e gañouse a amizade de Wang Yuanlu. Na súa narración cóntanos como, ao entrar na cova que albergaba a biblioteca do santuario, a pequena lámpada do monxe alumou “unha apertada masa de manuscritos enrolados e apilados en estratos sen orde” que, para a súa sorpresa, “alcanzaban o tres metros de altura e enchían cento cincuenta metros cúbicos como puiden medir posteriormente”. Aquel lugar contiña uns corenta mil documentos que permaneceran alí ocultos desde había mil anos, cando a cova foi selada ao ser invadida a rexión pola tribo nómade dos Tangut, tamén citados no fermoso libro de Rustichello da Pisa.
Pero o máis curioso do descubrimento de Stein foi o achado dun bo número de libros impresos varios séculos antes da invención atribuída a Gutenberg. Un deles, cunha lonxitude de cinco metros enrolados nun cilindro de madeira, mesmo tiña data. Editárase no “decimotercer día da cuarta lúa do noveno ano de Xiantong”, na época da dinastía Tang, data que se correspondería co 11 de maio do ano 868 da nosa era. Tratábase dun antigo texto budista coñecido co nome de Sutra do Diamante.
Ao ler os poemas que inclúe antoloxía Raros de tiempo non puiden deixar de evocar esta historia que ben podería proceder dun manual de ultramarinos, pois quen sabe até cando pode durar a tenacidade do esquecemento? Quen pode saber a posteridade que agarda a un texto, a un autor, a un libro ata que a eternidade acuda no seu rescate como ocorreu preto de Dunhuang? Coma se fose unha moralexa que se nos impón a través da aventura protagonizada por Stein, o Sutra do Diamante lembra o ensino central do budismo, pois fala da importancia da non permanencia, do cambio constante…
Compriría tamén engadir unhas consideracións sobre o título desta antoloxía. Reunir nun volume unha serie de poetas “feridos do tempo”, insinuando con iso que sobre os seus textos puidese gravitar o peso do esquecemento, pode parecer un acto de desafío ou unha provocación. Un paradoxo, en calquera caso. A súa publicación, o feito de reunilos e ofrecelos ao lector engádelle unha sustancia de eternidade indefinible que insiste en contradicir a noción que o propio título parece invocar. Facelo, con todo, nunha colección secreta é darlle outra volta de torca. É un intento, se cadra van pero máis que loable, de tratar de restaurar ao seu lugar exacto a orde natural das cousas.
A antoloxía Raros de tempo (León: Manual de Ultramarinos, 2014) inclúe textos dos poetas Jorge Carbalho Branco, Bruno Marcos, Eduardo Moga, José Luis Puerto, Eloy Rubio Carro, Tomás Sánchez Santiago e un limiar de Mario Paz González.
14 de xuño de 2014
A fin da crise
Nunha carta datada o 6 de decembro de 2008, John Maxwell Coetzee comentáballe a Paul Auster as súas opinións acerca da crise económica que, entón, aínda estaba a comezar. Nela recoñecía sentirse desconcertado ante a cantidade abafadora de cifras que manexaban os medios para falar do asunto, pois iso non lle axudaba a entender por que alguén decidira que, de súpeto, todos tiñamos que ser máis pobres. Os números, lamentábase Coetzee, non son máis que unha abstracción, unha convención. E engadía a continuación: “Por que non, pregunto eu, limitámonos a tirar ao lixo esa serie concreta de números, eses números que nos fan infelices e que á fin e ao cabo non reflicten realidade algunha, e inventamos uns números distintos por nós mesmos, talvez uns números que mostren que somos máis ricos que antes?”.
A súa proposta, que o propio Nobel sudafricano non dubidaba en cualificar de inxenua, expuña a mesma pregunta que moitos nos fixemos ao longo destes anos ante o feixe de cifras cambiantes con que adoitan bombardearnos os medios. Se cadra a súa perplexidade ante o descoñecido –e a nosa– non difira da que sentiron os cidadáns alemáns ante a hiperinflación que se produciu no seu país na década dos anos vinte, despois da Gran Guerra. O marco chegou a devaluarse tanto que unha simple barra de pan podía acadar o desorbitado prezo dun millón de marcos e, en poucas horas, o dobre. E a deflación que seguiu provocou que calquera, cuns poucos dólares, puidese mercar unha mazá enteira de edificios, unha fábrica ou saldar débedas millonarias, como lembra Stefan Zweig nas súas memorias, O mundo de onte.
Se cadra esa perplexidade poida ser similar tamén á que sentiu Marco Polo ao descubrir o uso do papel moeda en moitas das transaccións económicas que se facían na China do século XII, mentres en Europa afianzábase o uso da moeda metálica. Grazas a esa antiga tradición instituida desde a dinastía Yuan, tres séculos atrás, Kublai Khan podía, segundo deixou escrito Rustichello da Pisa por ditado do veneciano, “mercar todas as riquezas do mundo”. O que non nos conta no seu Libro das marabillas é que a desmesurada impresión de papel moeda supuxo aos mongoles ter que vivir algún que outro período de hiperinflación e consecuente crise económica similar á da Alemaña de entreguerras.
Pero nin Coetzee, coa súa licenciatura en Matemáticas, nin os expertos actuais ou os da Alemaña de Weimar, ou os sabios que asesoraban a Kublai Khan podían prever os inicios e finais das súas crises ou coñecer os avatares da economía, esa ciencia exacta segundo a cal dúas máis dúas son tres, ou cinco, dependendo de como se mire. Por iso chámame a atención un titular lido o 28 de decembro no que Mariano Rajoy asegura que a crise económica finalizará en 2014. Descartando que sexa unha inocentada, ao escoitalo non podo evitar lembrar unhas palabras de José Luis Sampedro ditas cando aínda viviamos en tempos de bonanza. Dicía o economista e escritor que a situación de entón era unha pura ficción, pois quen mandaba de verdade eran os amos do diñeiro, non os políticos, os cales non tiñan ningún poder real, simplemente estaban aí para evitar que a cousa non se descontrolara máis da conta.
Sen dúbida, chegará algún momento no que remate a crise, a económica. O peor é pensar en cando rematarán esas outras crises xurdidas ao amparo dela, xustificadas por ela. Refírome á crise social, coa perda crecente de dereitos dos cidadáns e o ataque directo na liña de flotación dunha clase media agora adelgazada e tocada sen remedio. Ou a crise política, igualmente perniciosa, co descrédito dos partidos e as institucións. Unha situación similar foi a que provocou, non o esquezamos, o auxe dos totalitarismos no período de entreguerras no primeiro terzo do século XX.